ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
To Aρχείο του Μουσείου Καζαντζάκη αποτελεί σήμερα το πιο πλούσιο αρχείο καζαντζακικών τεκμηρίων περιλαμβάνοντας πάνω από 50.000 τεκμήρια, ταξινομημένα σε 10 Συλλογές: Επιστολές, Ολόγραφα – Αυτόγραφα, Εκδόσεις – Άρθρα – Μελέτες, Δημοσιεύματα Τύπου, Φωτογραφίες, Ηχητικά ντοκουμέντα, Τεκμήρια κινούμενης εικόνας, Θεατρικό υλικό, Έργα Τέχνης, Προσωπικά αντικείμενα. Πρόκειται για σπάνια τεκμήρια που αναδεικνύουν σημαντικές πτυχές όχι μόνο της ζωής και του έργου του Νίκου Καζαντζάκη αλλά και του σύγχρονου νεοελληνικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού. Από τις πιο πλούσιες Συλλογές του Μουσείου είναι το Επιστολικό Αρχείο που αριθμεί πάνω από 6.000 επιστολές. Συντάκτες των επιστολών εκτός από τον ίδιο τον Νίκο Καζαντζάκη είναι δεκάδες πρόσωπα είτε του στενού περιβάλλοντός του (Ελένη Καζαντζάκη, Παντελής Πρεβελάκης, Τέα Ανεμογιάννη, Αγνή Ρουσοπούλου) είτε του ευρύτερου κύκλου των επαφών του, ενώ σε ένα μεγάλο μέρος του υλικού, αποστολέας είναι ο ίδιος ο συγγραφέας.
Η ψηφιακή συλλογή “Επιστολογραφία Νίκου Καζαντζάκη” είναι αποτέλεσμα ενός ερευνητικού έργου που στοχεύει στη συγκέντρωση, τεκμηρίωση και διάθεση στο κοινό του συνόλου της αλληλογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη. Στο έργο εντάχθηκαν 1000 επιστολές με αποστολέα τον Νίκο Καζαντζάκηκαι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των επιστολών του που σώζονται στο Μουσείο. Η συλλογή περιλαμβάνει τα ψηφιακά αντίγραφα των επιστολών αλλά και τη μεταγραφή, τη μετάφραση και την τεκμηρίωσή τους. Στόχος του Μουσείου είναι να παρέχει στην κοινότητα πρόσβαση όχι μόνο στα ίδια τα τεκμήρια αλλά και σε επιστημονικά επιμελημένες πληροφορίες.
Περισσότερες από τις μισές επιστολές απευθύνονται στην Ελένη Καζαντζάκη, ένα σημαντικό αρχειακό υλικό που δώρισε η Νίκη Σταύρου στο Μουσείο το 2015. Αρκετές από τις επιστολές αυτές −κυρίως αποσπάσματα− δημοσίευσε η Ελένη Καζαντζάκη στο βιβλίο της Νίκος Καζαντζάκη. Ο ασυμβίβαστος. Η συλλογή ωστόσο περιλαμβάνει επιστολές και προς πολλά άλλα πρόσωπα όπως ο Ιωάννης Αγγελάκης, ο Αντώνης Ανεμογιάννης, ο Γιώργος Ανεμογιάννης, η Τέα Ανεμογιάννη, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Ιωάννης Κακριδής, η Έλλη Λαμπρίδη, η Lia Levin, ο Γιάννης Μαγκλής, ο Αλέξης Μινωτής, ο Εμμανουήλ Παπαστεφάνου, ο Νίκος Σακλαμπάνης, ο Γιάννης Σταυριδάκης, ο Χαρίλαος Στεφανίδης, η Αγνή Ρουσοπούλου, ο Kimon Friar, o Borje Knös κ.ά. Σημειώνεται η βιβλιογραφική παραπομπή για τις επιστολές που έχουν ήδη δημοσιευθεί όπου κατέστη δυνατό να εντοπίσουμε την πληροφορία. Όπως έχει επισημανθεί η εκτενής αλληλογραφία του Νίκου Καζαντζάκη διαφωτίζει τη βιογραφία και την εργογραφία του και παρόλο που κατά καιρούς έχουν δημοσιευθεί επιστολές του σε διαφορετικούς τόμους, παραμένει το αίτημα για έκδοση του συνόλου της, πράγμα που πρακτικά μπορεί να πραγματοποιηθεί με ψηφιακά μέσα σε έναν ψηφιακό τόπο, όπως αυτόν που παρουσιάζουμε εδώ.
Βασική αρχή της έκδοσης ήταν να παρουσιαστεί το κείμενο χωρίς περικοπές με τις ελάχιστες αναγκαίες επεμβάσεις. Οι επεμβάσεις στο χειρόγραφο δηλώνονται με τα παρακάτω κριτικά σύμβολα:
[ ] ορθογώνιες αγκύλες (square brackets) για συμπλήρωση και ανάπτυξη βραχυγραφιών από τον επιμελητή
< > οξυγώνιες αγκύλες (angle brackets) για διαγραφή από τον συντάκτη-ΝΚ
{} αγκυστροειδείς αγκύλες (brace brackets) για προσθήκη κειμένου από συντάκτη-ΝΚ
† † σταυροί (crux) για δυσανάγνωστο, αβέβαιο
— παύλες (dashes) σε περίπτωση δυσκολίας στην αναγνώριση ενός ή περισσότερων γραμμάτων
Μεταφέρονται στο κείμενο της έκδοσης, όπως είναι στο χειρόγραφο, όλα τα υπόλοιπα σύμβολα που υπάρχουν σε αυτό και ανήκουν στον ίδιο τον Καζαντζάκη: παρενθέσεις, θαυμαστικό, ερωτηματικό (ελληνικό και λατινικό) και το σύμβολο της ισότητας (=), όπως και οι υπογραμμίσεις ή η κεφαλαιογράμματη γραφή. Σε περίπτωση αναγραφής τίτλου βιβλίου γίνεται πλαγιασμός, ωστόσο δεν μεταφέρεται πάντα στο κείμενο της ιστοσελίδας −καθώς γι’αυτό απαιτούνταν επιπλέον κωδικοποίηση− εκτός και αν ο ίδιος ο συντάκτης χρησιμοποιεί εισαγωγικά (κατωφερή για ελληνικούς χαρακτήρες, ανωφερή για λατινικούς). Αναπτύσσονται επίσης τα α΄, β΄, γ΄ σε πρώτος, δεύτερος, τρίτος.
Αντικαθίστανται χωρίς να δηλώνεται κάθε φορά: το ανάποδο θαυμαστικό (¡), που χρησιμοποιεί γενικά στα χειρόγραφά του ο Καζαντζάκης, από τον συμπλεκτικό σύνδεσμο «και», το «σ» με απόστροφο («σ’») από τα στο(ν), στη(ν), σε ανάλογα με την περίπτωση, επίσης το «κ» με απόστροφο («κ’») να γίνεται κι.
Γενικότερα ακολουθήθηκε τη βασική αρχή περί μη αλλοίωσης του ήχου και του ύφους κειμένου. Για παράδειγμα:
- διατηρούμε τη χρήση του τελικού «ν» όπως επιθυμεί ο ΝΚ: μη ξεχάσεις και μην ξεχνάς, τη μπόμπα
- διατηρούμε τις διπλοτυπίες: πνεύμα και πνέμα, λέφτερος και λεύθερος.
- διατηρούνται γραφές που διαφέρουν μορφολογικά και φωνολογικά από τη νέα ελληνική κίντυνος, λέξες, δυνάμες, ρίχνουνται.
Ως προς την ορθογραφία, το κείμενο εκσυγχρονίστηκε σύμφωνα με τους κανόνες της νέας ελληνικής και την τρέχουσα ορθογραφία. Δεν διατηρείται το άκρως απλοποιημένο ορθογραφικό σύστημα του Καζαντζάκη. Για τον εκσυγχρονισμό της ορθογραφίας ακολουθήσαμε το online λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών.
Η γλώσσα των πρωτότυπων επιστολών είναι τα ελληνικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα αγγλικά. Όλες οι επιστολές μεταφράστηκαν στα αγγλικά και τα ελληνικά, με στόχο τη διεύρυνση της πρόσβασης του υλικού στο διεθνές ερευνητικό κοινό. Η μετάφραση δεν αποσκοπεί στην πιστή αναπαραγωγή του ύφους του Καζαντζάκη, αλλά στην προσέγγισή του, επιδιώκοντας να διατηρήσει τον ιδιαίτερο τόνο και το πνεύμα της γραφής του.
Για την αρχειονομική και φιλολογική τεκμηρίωση του υλικού και τη συμπλήρωση των μεταδεδομένων ακολουθήσαμε το Διεθνές Πρότυπο Αρχειακής Περιγραφής αλλά και τις Βασικές Προδιαγραφές Διαλειτουργικότητας Πολιτιστικών Συλλογών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης σε συνδυασμό με τα πρότυπα που έως τώρα χρησιμοποιούσαμε στο Μουσείο Καζαντζάκη, με σκοπό το έργο αυτό να αποτελέσει πρότυπο αρχειακής περιγραφής για τις Συλλογές του Μουσείου. Η διαδικασία της τεκμηρίωσης είναι δυναμική και μπορεί στο μέλλον να γίνει διόρθωση ή προσθήκη νέων δεδομένων σε επιμέρους τεκμήρια. Επιχειρήσαμε ωστόσο την τυποποίηση των μεταδεδομένων κι έτσι για παράδειγμα για την τεκμηρίωση των αναφερόμενων προσώπων (αποστολέας, παραλήπτης, άλλα αναφερόμενα πρόσωπα) χρησιμοποιήσαμε ως πηγές αναφοράς το Λεξιλόγιο «Πρόσωπα της Ελληνικής Ιστορίας και Τέχνης» της υποδομής Semantics του ΕΚΤ (σύνδεσμος: εδώ), VIAF (σύνδεσμος: εδώ) ή WIKIPEDIA. Από τις ίδιες πηγές αναζητούσαμε την καθιερωμένη μεταγραφή των μη ελληνικών ονομάτων. Πολλές λεπτομέρειες της αρχειονομικής τεκμηρίωσης (εξωτερική περιγραφή τεκμηρίου, τόπος φύλαξης τεκμηρίου κ.ά.) αλλά και της φιλολογικής τεκμηρίωσης (σημειώσεις μεταγραφέα, θέματα, κ.ά.) καταχωρίστηκαν στη βάση δεδομένων του Μουσείου και δεν παρουσιάζονται στην ιστοσελίδα. Τέλος, παρόλο που επιχειρήθηκε ο σχολιασμός των επιστολών, δεν εντάχθηκε στην ιστοσελίδα, κυρίως επειδή δεν παρουσίαζε τυποποίηση ως προς το επίπεδο σχολιασμού. Η εργασία αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενου ξεχωριστού έργου ή έντυπης έκδοσης των επιστολών.
Η ιστοσελίδα https://archive.kazantzaki.gr/ φιλοξενεί την Ψηφιακή Συλλογή της Επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη, προσφέροντας ελεύθερη πρόσβαση σε ερευνητές και κοινό. Περιλαμβάνει τις πρωτότυπες επιστολές και τις μεταφράσεις τους στα ελληνικά και αγγλικά, συνοδευόμενες από τη βασική τεκμηρίωση. Η σελίδα διαθέτει προηγμένο σύστημα αναζήτησης, που επιτρέπει τον εντοπισμό επιστολών με βάση ποικίλα κριτήρια, όπως ο αποστολέας, ο παραλήπτης, αναφερόμενα πρόσωπα και τόπο αποστολέα-παραλήπτη, ενώ είναι ιδιαίτερα σημαντικό πως παρέχει δυνατότητα αναζήτησης στα κείμενα της περιγραφής, μεταγραφής και μετάφρασης. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η στοχευμένη μελέτη του υλικού και ενισχύεται η πρόσβαση της διεθνούς ερευνητικής κοινότητας στο έργο του συγγραφέα.
Η ψηφιακή αυτή συλλογή μπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα για τη συγκέντρωση και ανάδειξη του συνόλου της αλληλογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη. Το έργο αυτό είναι δυναμικό και ενδέχεται να εμπλουτίζεται ή να βελτιώνεται μελλοντικά· διορθώσεις στη μεταγραφή, τεκμηρίωση και μετάφραση μπορούν να ενταχθούν σε επόμενη έκδοση της σελίδας. Για τον λόγο αυτό, σε κάθε αναφορά στη συλλογή θα πρέπει να αναφέρεται το έτος της συγκεκριμένης έκδοσης που χρησιμοποιείται. Στο μέλλον δύναται να εμπλουτιστεί με επιστολές στις οποίες ο συγγραφέας είναι παραλήπτης, καθώς και με υλικό που φυλάσσεται σε άλλα αρχεία και συλλογές, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου ψηφιακού σώματος της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη.
Παρασκευή Βασιλειάδη
Βασική Βιβλιογραφία:
Δημάκης, Μηνάς, «Η επιστολογραφία του Καζαντζάκη», περ. Τετράδια «ευθύνης». Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη 3. Είκοσι χρόνια από το θάνατό του, Αθήνα 19771, 19932, σ. 56-60.
Καζαντζάκης, Νίκος, Ανέκδοτες επιστολές από τα νεανικά έως τα ώριμα χρόνια του. Με δυο σχόλια του Μηνά Δημάκη, Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Αθήνα 1979.
Καζαντζάκης, Νίκος, Ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει… στον Νίκο Σταυριδάκη. Ανέκδοτες Επιστολές, Ανεμογιάννης, Γιώργος (επιμ.), Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Αθήνα 1995.
Kazantzakis, Nikos, The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, Edited and Translated by Peter Bien, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2012.
Καζαντζάκης Νίκος, Επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη προς την οικογένεια Αγγελάκη, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Σχόλια: Θανάσης Αγάθος, Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Μυρτιά 2013.
Καζαντζάκης, Νίκος, Άγιον Όρος. Ν/βρης-Δ/βρης 1914. Ημερολόγιο, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Σχόλια: Χριστίνα Ντουνιά – Παρασκευή Βασιλειάδη, Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Ηράκλειο 2022.
Μαθιουδάκης, Νίκος, «Μεταγραφή, τεκμηρίωση και εκδοτικές προοπτικές σε επιστολές, σημειώσεις και χειρόγραφα» στο Γαβριηλίδου Ζωή, Καμπάκη-Βουγκιουλή Πηνελόπη, Μαθιουδάκης Νίκος (επιμ.) Νίκος Καζαντζάκης: Από το χειρόγραφο στο κείμενο. Αφιερωματικός τόμος στον Χριστόφορο Γ. Χαραλαμπάκη, Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2022, σσ. 129-153.
Μαστροδημήτρης, Παναγιώτης Δ., «Αποτιμήσεις και φιλολογικά ζητούμενα της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη», Ημερίδα για τον Νίκο Καζαντζάκη, Ακαδημία Αθηνών, 27 Νοεμβρίου 2007, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2010, σ. 51-58.
Ταγκοπούλου, Κόνστανς (επιμ.), Η αλληλογραφία του Νίκου Καζαντζάκη: πρακτικά της Στρογγυλής Τράπεζας που διοργάνωσε η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη στις Οκτώβριου 2012 στην Αθήνα, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Peter Bien The Selected Letters of Nikos Kazantzakis (Επιλογή επιστολών του Νίκου Καζαντζάκη), Princeton University Press 2012, Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (SIANK), Αθήνα 2013.
Φιλιππίδης, Σταμάτης Ν., «Η επιστολογραφία του Καζαντζάκη και η λογοτεχνική της αξία», στο Κόνστανς Ταγκοπούλου (επιμ.), Η αλληλογραφία του Νίκου Καζαντζάκη. Πρακτικά της στρογγυλής τράπεζας που διοργάνωσε η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, 15/10/2012, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, σ. 30-44.